Jean-Paul Sartre

Jean-Paul Sartre was een invloedrijk Frans filosoof en schrijver. Hij wordt vaak gezien als de vader van het existentialisme, of in ieder geval degene die het populair gemaakt heeft.

Sartre wordt geboren op 21 juni 1905 in Parijs. Zijn vader overlijdt kort na zijn geboorte; hij wordt opgevoed door zijn moeder en zijn grootouders van moederskant. In 1924 wordt hij toegelaten aan de École Normale Supérieure, een toonaangevende Franse onderwijs- en onderzoekinstelling in Parijs waarvan verscheidene alumni hoge onderscheidingen hebben gekregen, waaronder de Fieldsmedaille (voor wiskundigen) en de Nobelprijs. Hier ontmoet hij toekomstige collega-filosofen waaronder Simone de Beauvoir die zijn levensgezel zal worden.

Existentiële vrijheid

Een van Sartres belangrijkste thema’s is de existentiële vrijheid in een wereld zonder hogere macht of leven na de dood die zin of betekenis geven aan het leven. Die moet de mens zelf maar zien te geven, hoe moeilijk dat ook is. Beknopt en abstract formuleert hij dat als: “de existentie gaat vooraf aan de essentie”. De mens is in essentie vrij en kan zijn verantwoordelijkheid niet afschuiven op omstandigheden of (op het oordeel van) anderen. Hieraan refereert hij ook met zijn beroemde uitspraak “De hel, dat zijn de anderen”. Zo weigert hij in 1964 de Nobelprijs voor de Literatuur omdat hij bang is dat de prijs hem van zijn vrijheid zal beroven door hem op een voetstuk te plaatsen. Sartre wordt door sommige critici als pessimist beschouwd. Volgens Sartre zelf is dit niet zijn bedoeling want hij wil juist het individu zijn vrijheid terug geven. Later in zijn leven nuanceert Sartre zijn eigen existentialisme en vindt dat de vrijheid verkregen moet worden via het collectief, in plaats van via het individu.

Links activist

Sartre schrijft weliswaar abstracte filosofische werken maar hij werkt gedreven aan de maatschappelijke implementatie daarvan. Zo vertaalt hij die ook steeds in veel toegankelijker romans wat hem populair maakt bij een groot publiek. Hij is politiek zeer actief en een uitgesproken communist, overigens zonder ooit lid te worden van de communistische partij. Hij ageert tegen de Amerikaanse rol in Vietnam en steunt de studentenopstand in Parijs. Sartre is een groot criticaster van Charles de Gaulle en diens streven om Algerije te behouden. Na de inval in Hongarije keert hij zich van de Sovjet-Unie af. Toch heeft zelfs de Gaulle een groot respect voor hem. Als Sartre gearresteerd dreigt te worden voor zijn rol in de Algerijnse kwestie, komt de Gaulle tussenbeide met de woorden: “Een Voltaire arresteer je niet!”

Sartre en vrouwen

Sartre is geen aantrekkelijke man, klein en zwaar bebrild. Hij heeft er veel moeite mee dat hij al rond zijn 30e kaal wordt. Hij leert echter zijn fysiek te compenseren met zijn persoonlijkheid en ontwikkelt een sterk charisma. Hij ziet zichzelf graag als een Don Juan, een verleider die achterhaalde conventies omverwerpt. Verleiding en schrijven, gelooft hij, vinden hun bron in hetzelfde intellectuele proces. Later in zijn leven bekent dat hij droomde van een reeks vrouwen, die om beurten alles voor hem zouden betekenen. Het najagen van deze droom zou zijn liefdesleven gaan bepalen.

Onconventioneel modelkoppel

Sartre stelt aan de Beauvoir een ‘pact’ voor waarin ze een twee-eenheid zijn en hun liefde voor elkaar ‘essentieel’ is maar waarin ruimte blijft voor andere relaties. Satre benadrukt de noodzaak voor transparantie, de belofte om elkaar alles te vertellen, over werk en gevoelens. Tot zijn verbazing stemt de Beauvoir er mee in. Dat is het begin van hun iconische niet-traditionele, zeer open relatie. Ze trouwen niet en wonen zelfs nooit samen. Desalniettemin blijft hun band hun leven lang zeer hecht. Voor de wereld vormen ze een modelkoppel, de aanvoerders van het existentialisme dat vrijheid en authenticiteit predikt en daarmee in feite de eerste na-oorlogse jeugdbeweging is, met eigen muziek en kledingstijl. Ze worden partners in een glorieuze moderne liefdesrelatie, levend tussen jazz club, café en bureau, met uitstapjes naar de pleinen en straten vol protest. Ze blijven levenslang elkaars ijkpunt, ook al eindigt hun intieme relatie aan het eind van WO II.

Een reeks van vrouwen

Wat volgt is een kleurrijk leven. Zijn leven is gevuld met relaties met veelal jonge vrouwen, vaak leerlingen, soms van hem maar meestal van de Beauvoir. Als man in het Franse bourgeois klimaat ondervindt hij relatief weinig kritiek. de Beauvoir heeft het als vrouw een stuk lastiger. Desondanks ontpopt juist zij zich als de hoeder van hun open relatie. Sowieso het organisatorisch brein van de twee, organiseert zij het komen en gaan van veel van Sartres vrouwen; ze stimuleert, troost en manipuleert hen. Met een flink aantal heeft ook de Beauvoir een relatie zodat de nodige driehoeksrelaties in hun leven voorbijtrekken. De ‘reeks van vrouwen’ wordt daadwerkelijk gerealiseerd.

Sartres relatie tot zijn vrouwen is complex. Soms raakt hij snel op ze uitgekeken en sommigen, zoals Bianca Bienenfelt, voelen zich daardoor afgedankt door hem en de Beauvoir. Van anderen, zoals Olga Kosakiewicz, blijft hij zijn leven zielsveel houden. Wat voor de buitenwereld benijdenswaardig kan lijken gaat er achter de schermen veel schimmiger aan toe. Ondanks het grote aantal van zijn minnaressen leeft Sartre in voortdurende angst dat ze hem zullen verlaten. Om hen voor zich te behouden gaat hij leugens, halve waarheden en manipulaties niet uit te weg. Hij jongleert voortdurend met zijn agenda om iedereen tevreden te houden en schroomt niet al gemaakte afspraken weer af te zeggen ten gunste van een ander. Tegen de Beauvoir blijft hij altijd eerlijk over de feiten maar ook tegen haar verzwijgt soms zijn gevoelens voor sommige vrouwen. Eén keer heeft hij een boek in twee versies te laten drukken waarbij het grootste deel van de oplage aan de ene vrouw is opgedragen maar ook twee exemplaren aan de andere. Hij steunt zijn vrouwen vaak genereus, financieel, door een appartement voor hen te kopen of door een toneelstuk voor hen te schrijven om hun carriere te stimuleren. Voor Arlette Elkaim gaat hij zo ver dat hij haar, tegen de zin van de Beauvoir, als dochter adopteert. Met Dolores Vanetti zou hij zelfs bereid zijn geweest te trouwen. Veel van deze vrouwen blijven, soms samen met hun nieuwe partners, onderdeel van de ‘familie’, ook als hun intieme relatie met Sartre en de Beauvoir eindigt. Een hechte kring intimi waarin de Beauvoir, meer dan Sartre, de organiserende spil is.

Olga Kosakiewicz

Olga, een 18-jarige leerlinge van de Beauvoir, wordt in 1934 haar beste vriendin. Pas later leert Olga Sartre echt kennen. Ze is grillig en mysterieus en Sartre valt ten prooi aan een diepe hartstocht voor haar, die twee jaar zal duren. Twee jaar van ongelukkige, martelende liefde, obsessies, jaloezie en verwarring volgen. Olga laat hem bungelen; ze geeft niet toe maar wijst hem ook niet af. Hij blijft proberen haar te verleiden met zijn humor, intelligentie, fantasie en vrijgevigheid; hij bedelt om haar erkenning. Olga is één van de weinige grote liefdes in zijn leven. Na twee jaar herpakt Sartre zich. Zes jaar later trouwt Olga met Jacques-Laurent Bost, één van Sartres lievelingsleerlingen. Later krijgt Sartre een relatie met Wanda, de zus van Olga. Olga heeft nooit met Sartre gebroken. Door te trouwen met Jacques-Laurent creëert ze zelfs een extra band. Olga, Wanda en Jacques-Laurent blijven kernleden van de ‘familie’.

Bianca Bienenfeld

Bianca Bienenfeld alias Bianca Lamblin alias Louise Védrine (de codenaam waaronder de Beauvoir over haar schrijft) is een 17-jarige studente van de Beauvoir met wie ze in 1938 een relatie krijgt. Het jaar daarna krijgt ze ook een relatie met Sartre. Deze driehoeksrelatie wordt door Sartre en de Beauvoir plotseling verbroken in 1940, het begin van WO II. De reden daarvoor is niet helemaal duidelijk. Mogelijk dat ze uitgekeken zijn op haar, mogelijk speelt Sartres oproep voor het leger een rol. Hoe dan ook, Bianca, van joodse afkomst, is geschokt en voelt zich verraden doordat Sartre en de Beauvoir zich niet om haar lot bekommeren. Na de oorlog hervat Bianca een platonische relatie met de Beauvoir die echter weer een pijnlijke wending krijgt in 1990 bij de publicatie van de memoires van de Beauvoir waarin Bianca zich belachelijk gemaakt voelt. Zij stelt haar moeizame relatie met de Beauvoir en Sartre te boek in “A Disgraceful Affair: Simone de Beauvoir, Jean-Paul Sartre and Bianca Lamblin”.

Dolores Vanetti

Jean Paul en Dolores ontmoeten elkaar in 1945 in New York. Hij valt als een blok voor haar en zij wordt één van de grote liefdes van zijn leven. Dolores vertelt later: “”Hij had een manier om van je te houden die volstrekt uniek was: hij stopte er alles in wat hij in zich had, alles wat hij wist; hij vergat alles om zich heen om naar je te luisteren, je te begrijpen, van je te houden. Al zijn inzicht, al zijn talenten kwamen er aan te pas. […] Als hij verliefd was en je voor zich wilde winnen vertelde hij eindeloos, stelde je vragen en drong in je binnen als een tank”. Sartre reist in de jaren daarna regelmatig naar Amerika en brengt veel tijd door met Dolores. de Beauvoir erkent later dat Vanetti de enige vrouw is geweest waarvoor ze bang is geweest. Ook tussen hen speelde Sartre een dubbelspel. Terwijl hij tegenover de Beauvoir klaagt dat hij het zo pijnlijk vindt dat Dolores teveel van hem houdt, roept hij tegen Vanetti uit “Ga mee, ik trouw met je en daarmee basta”. Of dat een werkelijke aanzoek is aan Dolores, die dan nog getrouwd is, of een van zijn verleidingstactieken is niet helemaal duidelijk. Dolores gaat er echter niet op in. Hun liefde blijft de rest van hun leven duren.

Epiloog

De laatste jaren van zijn leven wordt Sartre bijna geheel blind. de Beauvoir blijft hem trouw tot de laatste snik. Afgewisseld door zijn andere vrouwen leest ze hem voor en verzorgt hem. De laatste kus voor zijn dood is voor de Beauvoir. Hij overlijdt op 15 april 1980 op 74-jarige leeftijd in Parijs. Bij zijn begrafenis zijn 50.000 mensen aanwezig.

Bronnen

Jean-Paul Sartre – zijn biografie, Annie Cohen-Solal
Wikipedia
http://www.theguardian.com/world/2005/jun/10/gender.politicsphilosophyandsociety