Karl Barth – theoloog in ménage à trois

Karl Barth – theoloog in ménage à trois

Bij het begrip ´beroemdheid’ komt niet meteen de gedachte aan ’theoloog’ op, en bij ’theoloog’ niet de associatie met onconventionele relatievormen.  Karl Barth (1886-1968) was theoloog, beroemd, en leefde 35 jaar lang in een driehoeksverhouding met twee vrouwen onder één dak. Niet dat het zo was gepland, maar het leven is wat er gebeurt terwijl je andere plannen maakt, zoals een filosoof ooit opmerkte. En ook roem is niet altijd waarin het plan voorzag.

Geboren in  Basel als oudste zoon van Fritz en Anna-Katherina Barth. Het gezin verhuist in 1899 naar Bern waar vader Fritz een aanstelling krijgt als theologieprofessor. Ook zoon Karl gaat theologie studeren, begint 1909 als assistent-predikant in Genève, en vanaf 1911 tien jaar lang pastor van zijn eigen gemeente in Safenwil, kanton Aargau.

Nelly

In het begin van zijn pastoraal werk ontmoet hij Nelly Hoffmann (1893–1976). Zij trouwen in 1913. Het is de stichting van een gezin dat uitgroeit tot vijf kinderen.

Een theoloog wordt beroemd door standpunten in te nemen die op weerstand stuiten van gevestigde belangen, of inzichten te verwoorden die grote weerklank vinden in bredere kring. Barth had iets van beide. Als pastor was hij sociaal radicaal; hij kwam op voor de belangen van de arbeidende klasse in zijn omgeving. Het bezorgt hem de bijnaam Rode Pater. 

In 1916 begint hij aan een essay waarin hij zijn reactie en inzichten verwoord over de brief van de apostel Paulus aan de Romeinen. In eerste instantie als aantekeningen voor zichzelf.  Wanneer hij dan toch tot publicatie besluit, baart het groot opzien in kringen van vakgenoten, en vind het weerklank bij een breed publiek. 

Het katapulteert hem van pastor naar een academische loopbaan. Ongekend: op basis van één publicatie en zonder gepromoveerd te zijn. Die loopbaan begon aan universiteiten in Duitsland (Göttingen, Münster, Bonn) en later voortgezet in Zwitserland (Zürich). Een overstap genoodzaakt door zijn onbuigzame houding tegen het nazisme.

‘Lollo’

In 1926 ontmoet hij Charlotte von Kirschbaum bij gezamenlijke

 vrienden in hun huis aan de Zürcher See. Karl is dan 35. De 12 jaar jongere verpleegster en sociaal werker, met een bijzondere interesse voor theologie. Zij gaat in de leer bij Barth, en aan de slag als assistente.  Ten behoeve daarvan  leert zij Hebreeuws, Grieks, Latijn, en wordt vaste medewerker aan zijn magnum opus ‘Kirchliche Dogmatik’.  In eerste instantie vindt het werk plaats ten huize van de vrienden, na enige tijd neemt Charlotte, op initiatief van Karl, haar intrek bij de familie Barth. Als medewerkster en leefgenoot. Niet volgens een plan, wel onvermijdelijk. Er slaat een vonk over, er ontstaat een innige, diepe liefdesverhouding. Van de affaire stelt hij Nelly op de hoogte. Zij wil scheiden, hij niet. Later stelt hij scheiding voor, en weigert zij. Een moeizaam geheel voor alle betrokkenen, dat zij 35 jaar zullen volhouden. 

De ménage blijft een half open geheim. Helemaal uit de kast komt het nooit. Niet dat er geen sprake was van geruchten en achterklap. In 1993 besluiten de kinderen Barth de briefwisseling openbaar te maken. Daaruit blijkt niet alleen de diepgaande verhouding, maar ook alle strubbelingen vandien. 

Op haar 60-ste komt Charlotte in de greep van dementie. Zij moet worden opgenomen in een zorghuis. Daarmee komt het werk aan ‘Kirchliche Dogmatik’ stil te liggen. Het monnikenwerk aan de reeds voltooide duizenden bladzijden wordt niet voortgezet. Het geeft aan welke onmisbare rol Charlotte had voor het werk van Karl.  Uiteindelijk komen alle drie te rusten in hetzelfde familiegraf. Eerst Karl in 1968, dan Lollo (door toedoen van Nelly) in 1975, en tenslotte een jaar later, Nelly zelf. Een prachtig gegeven: geen opera librettist die op het idee komt. De realiteit is boeiender dan fictie.

Wat hebben deze mensen allemaal doorleefd? Kunnen wij beginnen ons dat voor te stellen? Hier kwam alles samen: liefde, blijdschap, extase, verdriet, jaloezie, schuldgevoel en berouw. Maar ook acceptatie, aanvaarding, berusting, omarming.

Meer lezen

Toegegeven, als samenvatting van drie levens is deze schets is nogal kort door de bocht. Om van het omvangrijke theologische gedachtengoed  nog maar te zwijgen.  Daarom nog enkele tips voor de diepganger.

Werk van Karl Barth is vertaald  in het nederlands, daaronder ook de Brief aan de Romeinen, hoeksteen van zijn faam . Over Barth is er voornamelijk materiaal in Duits, Engels, Frans. In 2018 verschijnt een grote biografie door  Christiane Tietz. Wanneer zij in 2016 een lezing geeft in de VS, waarin het privéleven van Barth aan bod komt, zorgt het in de VS voor enige opschudding. Hierop wordt uitvoerig ingegaan door Wyatt Houtz,  computer ingenieur(!) en lid van de Karl Barth Society of North America op zijn blog The PostBarthian. 

De Duitse theoloog en schrijver Klaas Huizing koos ervoor de levensbeschrijving van Karl, Nelly en Charlotte  in romanvorm gestalte te geven:  “Zu Dritt”

BRONNEN:

-Karl Barth: Der Kirchenvater mit den zwei Frauen (Neue Zürcher Zeitung 11-10-2018)

-Klaas Huizing: Karl Barths Leben zu dritt

-Karl barth (artikel in wikipedia)